Gemeentegrenzen Doorwerth

De groei van de Heerlijkheid

Het bijzondere van Doorwerth, toen er nog lang niet gesproken kon worden van een gemeente, was dat deze als bezit vanaf de middeleeuwen gestaag groeide. Was oorspronkelijk Doorwerth niet veel meer dan het kasteel en directe omgeving, in 1602 is het al gegroeid tot aan de Oude Oosterbeekseweg. Deze gronden kwamen in handen van de heren van Doorwerth door beleningen en pachten van de graven van Gelre. Dit is te zien op een kaart uit 1601 of 1602 van Bernhardt Kempinck, waarop ook goed te zien is dat de Heerlijkheid ook al gronden bezat aan de overzijde van de Nederrijn. Die groei van Doorwerth ging aan de Veluwse zijde vooral ten koste van het Richtambt Veluwe. Een volgende kaart uit 1616 laat al een verdubbeling zien van de heerlijkheid. Aan de noordzijde reikt het bezit al tot de weg van Heelsum naar Oud-Wolfheze op de heide. De oostelijke begrenzing grenst dan aan de landgoederen van de Sonnenberg en de Oorsprong tot aan het Drielse Veer. Na een eeuw van strubbelingen tussen de heren van Doorwerth en de Gelderse Rekenkamer, die over het domeinbezit ging werd in 1712 tussen de Graaf van Aldenburg, heer van Doorwerth en de rekenkamer vastgelegd in het Groot Geldersch Placaetboek I, fol. 223, wat de exacte begrenzingen waren. En passant werd daarbij het een en ander geruild aan bosgrond, zodat geen kleine enclaves over bleven. Weliswaar wisten de heren van Doorwerth, door aankopen, hun gebied verder in noordelijke richting te vergroten, maar de formele begrenzing van de heerlijkheid bleef, zoals deze was vastgesteld in 1712. En dat betekende dat deze nieuwe gronden niet onder het rechtsgebied van de heerlijkheid vielen. De kasteelheer was immers bestuurder, controleur en rechter in één!

Van marie Oosterbeek naar zelfstandige gemeente

Deze grenzen verdwijnen in de Franse tijd, door de opheffing van de heerlijkheid. Extra aanleiding voor deze beslissing was het feit dat William, Graaf Bentinck, de toenmalige heer van Doorwerth, in Engelse krijgsdienst was. Doorwerth wordt toegevoegd aan de gemeente (mairie) Oosterbeek. Als Napoleon zijn Waterloo heeft gevonden stellen de Staten van Gelderland aan Koning Willem I voor om de heerlijkheid opnieuw in te stellen. Op 11 februari 1817 wordt Doorwerth bij Koninklijk Besluit als gemeente toegevoegd aan de Gelderse gemeenten. Als begrenzing worden de oude eigendomsgrenzen van voor 1795 vastgesteld. Daarmee wordt het voormalige landgoed Wolfheze definitief deel van Doorwerth en is de gemeente op een haar na 17 km² groot. De gemeente heeft dan nog geen 300 inwoners!   

Een gewone gemeente met adellijke burgemeesters

In 1867 is de gemeente Doorwerth blijkens de gemeentekaart een stukje aan de overzijde van de Nederrijn kwijt geraakt van de uiterwaarden ter hoogte van het dorp Heteren. Het inwonertal is dan bescheiden gegroeid. De burgerlijke gemeente, waar menigeen in een relatie stond tot het kasteel, bleef echter trekken houden van een heerlijkheid. Jacob Adriaan Prosper Baron van Brakell koopt in 1837 de gehele heerlijkheid, waaronder het vervallen kasteel en het recht tot het benoemen van de burgemeester, van een zoon van William Graaf van Bentinck. Bij zijn overlijden wordt het gemeenschappelijk bezit om uiteindelijk in 1880, 2 jaar na het overlijden van zijn weduwe, gesplitst. Toen was inmiddels de oudste zoon Philippe F.A.J. Baron van Brakell, heer van Wadenoyen en Doorwerth (1830-1918) al 24 jaar burgemeester, waarmee hij pas halverwege was! Hij nam ontslag in 1904. Bij zijn zevende herbenoeming in 1898 telde Doorwerth 418 inwoners (bron: https://heemkunderenkum.nl/philippe-f-a-j-baron-van-brakell-op-grootse-wijze-gehuldigd/ - Pieter van der Kuil). Ook de resterende bestaansperiode van Doorwerth was het ambt in handen van adellijke lieden: Jhr. Ferdinand Wttewaall van Stoetwegen tot 1915 en als laatste Jhr.mr. Hendrik R.A. Laman Trip tot de annexatie op 1 mei 1923. 

Annexatie

Waar de bevolkingsgroei van Doorwerth na de Franse tijd zeer bescheiden genoemd mag worden, groeide de gemeente Renkum, die als twee grote oorwarmers om Doorwerth heen lag wel degelijk en werd Doorwerth steeds meer een sta-in-de-weg voor Renkum. De gemeente Doorwerth werkte niet mee aan verbetering van de wegen tussen Renkum en Oosterbeek en ook niet bij de totstandkoming van een nieuwe wijk in het Renkumse deel van Heelsum. Rond 1920 had Jos Cuypers, architect van de O.L.V. Kerk in Renkum en zoon van Pierre Cuypers, diverse uitbreidingsplannen ontwikkeld voor de gemeente Renkum, waarbij de gemeente Doorwerth een hinderlijke sta-in-de-weg bleek. Dit speelde onder andere voor het Wilhelminapark (nu de Bloemenbuurt), rond Hotel Klein Zwitserland waar de gemeentegrens doorheen liep. En dus volgde uiteindelijk in 1923 de annexatie. Doorwerth en Renkum zijn overigens al eerder samengevoegd, zoals ook Renkum en Oosterbeek zijn samengevoegd, weer gesplitst en toch weer samengevoegd. Zo gaat de eerste samenvoeging van Renkum en Oosterbeek terug tot 1573, toen Gilles de Barlaymont, stadhouder namens Koning Philips II het aantal ‘gerichtsbanken’ van de Veluwezoom terugbracht van 5 naar 3 en de Renkumers voor hun recht voortaan naar Oosterbeek moesten. De geschiedenis herhaalt zich dus toch… Later volgden nog allerlei grenscorrecties met de aangrenzende gemeenten Arnhem, Ede, Wageningen, Heteren en Elst (tegenwoordig samen Overbetuwe). Maar sinds 1945 is het rustig aan de grenzen van de gemeente Renkum.

De heerlijkheid Rosande

Tot in de Franse tijd kende dit gebied nog een tweede heerlijkheid: een deel van de Rosandepolder  en een deel van de Van Wassenaerheuvel tot aan Mariëndaal behoorde bij het kasteel Rosande. En ondanks de verwoesting van het kasteel door de Fransen in het rampjaar 1672 bleef de heerlijkheid bestaan tot het in de Franse tijd werd toegevoegd aan de gemeente (mairie) Oosterbeek. Deze toevoeging van 1,5 km² bleek echter definitief! Daarmee heeft Rosande dus nooit de status van gemeente bereikt.  https://renkum.maps.arcgis.com/apps/webappviewer/index.html?id=78e0208c0f844517a62b9a83e56789ad Deze kaart geeft een goed beeld van de oude gemeentegrenzen ten tijde van de annexatie van Doorwerth.